Trường Trung học cơ sở Hải Phương, tiền thân là trường cấp 2 Quốc lập Hải Hậu được thành lập từ năm 1951. Thời điểm đó, quê hương Hải Phương là vùng bị địch chiếm đóng. Những đồn bốt của địch được lập lên như Bốt Văn Đàn, Bốt Đông Biên để vây ráp và đàn áp cách mạng nên trường phải sơ tán về học tại Hải Tiến, Hải Cường, Hải Long.

Quê hương được giải phóng, đến năm 1956, trường lại trở về Hải Phương. Tại đây nhà trường đã thu hút rất đông học sinh (ở độ tuổi cấp II, cấp III hiện nay) trong toàn huyện Hải Hậu và học sinh của các huyện Trực Ninh, Xuân Trường, Nghĩa Hưng cùng những người con của quê hương Miền Nam tập kết ra Bắc đến học tập. Trong muôn vàn khó khăn của thời kỳ kháng chiến, thầy và trò nhà trường vừa giảng dạy, học tập tốt, vừa tiếp tục tập trung ổn định trường lớp, vừa tham gia công tác kháng chiến, vừa vận động toàn dân tham gia giáo dục...Dưới mái trường cấp 2 Quốc lập Hải Hậu, nhiều học sinh đã trưởng thành, trở thành cán bộ cao cấp của Đảng, của Nhà nước, trong quân đội, là những Giáo sư, Tiến sĩ, nhà doanh nghiệp lớn. Đại diện tiêu biểu là Viện sĩ - Giáo sư - Tiến sĩ khoa học, Nguyên Viện trưởng viện kinh tế thế giới Vũ Đại Lược; Giáo sư - Tiến sĩ toán - Trưởng khoa Toán - Tin trường Đại học sư phạm I Hà Nội Phạm Văn Kiều; Anh hùng quân đội Kim Ngọc Quảng; Tiến sĩ - Nguyên chủ nhiệm Ủy ban văn hoá Quốc hội Trần Thị Tâm Đan; Thiếu tướng - Phó chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng An ninh Quốc hội Nguyễn Văn Khá; Tổng Giám đốc may xuất khẩu Nam Định Trần Thị Hạc...

          Năm 1961, do nhu cầu của giáo dục ngày càng phát triển, các loại hình trường lớp được mở rộng, từ đó trường chính thức mang tên trường cấp II Hải Phương. Mùa xuân năm 1961, mùa xuân cả nước thi đua lao động sản xuất thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất xây dựng chủ nghĩa xã hội, phát huy truyền thống dạy tốt, học tốt, thầy và trò nhà trường vừa tập trung ổn định trường lớp, vừa tiếp tục đẩy mạnh phong trào thi đua “Hai tốt”, vừa tham gia phục vụ kháng chiến và lao động sản xuất. Vì vậy năm 1961 trường được UBHC tỉnh Nam Định tặng “Lá cờ đầu ngành giáo dục phổ thông của tỉnh”. Năm 1961 tổ KHTN được tặng danh hiệu tổ đội lao động XHCN. Năm 1965, chiến tranh phá hoại của đế quốc Mĩ lan rộng ra tất cả các tỉnh, thành phía Bắc, các lớp học của trường được sơ tán học tại nhà dân, học ở đình làng, học trong nhà thờ. Các thầy cô giáo vừa giảng dạy tốt, vừa tham gia kháng chiến, vừa phục vụ kháng chiến vừa không ngừng tự học, tự bồi dưỡng. Năm 1965 Tổ KHXH được tặng danh hiệu tổ đội lao động XHCN. Nghe theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ quốc, thầy và trò nhà trường hăng hái xung phong nhập ngũ. Tiêu biểu là thầy Hiệu trưởng Trần Hữu Độ, thầy giáo Phạm Ngọc Mai, Nguyễn Đức Dương cùng 136 học sinh xếp bút nghiên lên đường đánh Mĩ. Trong cuộc kháng chiến vĩ đại, thần thánh của dân tộc thầy hiệu trưởng Trần Hữu Độ cùng 87 học sinh của trường đã anh dũng hi sinh. Tấm gương của thầy và trò đã tô thắm thêm truyền thống anh hùng dân tộc. Cũng trong giai đoạn này, nhà trường thực hiện tốt các phong trào “Năm xung phong”, “Ba sẵn sàng”, “Ba đảm đang”, “Tiếng hát át tiếng bom”. Nhà trường đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ giáo dục toàn diện đức, trí, thể mĩ.

Từ năm 1961 đến năm 1975, năm nào nhà trường cũng được nhận Cờ thưởng, Bằng khen, Giấy khen của các cấp trao tặng cho tập thể và cá nhân. Lửa thử vàng, gian nan thử sức, thầy và trò được tôi luyện, trưởng thành. Tiêu biểu như nhà giáo ưu tú Hồ Quang Diệu; Đại tá - Tổng biên tập báo Sài gòn giải phóng Trần Thế Tuyển... Đặc biệt tấm gương học sinh vượt khó vươn lên được cả nước biết đến sau này là Nhà giáo ưu tú - Nhà văn Nguyễn Ngọc Ký.

Năm 1974, trường cấp II Hải Phương sáp nhập với trường cấp I Hải Phương thành trường PTCS Hải Phương. Sau cuộc tổng tiến công đại thắng mùa xuân năm 1975, đất nước được hoàn toàn giải phóng, cùng với sự chuyển mình của đất nước sau chiến tranh, nhà trường cũng náo nức chuyển mình theo. Nhà trường tiếp tục đẩy mạnh phong trào thi đua dạy tốt, học tốt. Đặc biệt là vận động toàn dân tham gia giáo dục. Chính vì vậy nhà trường đã triển khai thành công cải cách giáo dục và thay sách các khối lớp. Không chỉ đạt thành tích cao trong giáo dục văn hoá, nhà trường còn đạt những thành tích cao trong giáo dục thể chất, thẩm mĩ, chăm sóc gia đình thương binh liệt sĩ. Với những thành tích xuất sắc toàn diện đã đạt được, năm 1979 nhà trường vinh dự được Nhà nước tặng thưởng Huân chương lao động hạng Ba.

Tháng 6 năm 1986, thực hiện Quyết định của Thủ tướng Chính phủ điều chỉnh về địa giới hành chính để thành lập thị trấn Yên Định, Hải Phương chuyển 2 xóm Đông Cường và Xăng Ty về thị trấn Yên Định, trong đó có cơ sở trường phổ thông cơ sở Hải Phương. Tại địa điểm trường mới (Trường THCS Hải Phương hiện nay ) nhà trường nhanh chóng ổn định trường lớp, tiếp tục vận động toàn dân tham gia giáo dục, đầu tư cơ sở vật chất cho nhà trường; tiếp tục triển khai chương trình thay sách các khối lớp. Đặc biệt trong giai đoạn này nhà trường là đơn vị dẫn đầu trong huyện về việc đưa lao động hướng nghiệp dạy nghề vào trong trường. Mô hình V-A-C (Vườn, Ao, Chuồng) của xã Hải Phương vào thời điểm đó đã được triển khai áp dụng trong toàn huyện.

Cũng trong giai đoạn này, phong trào làm đồ dùng dạy học, viết sáng kiến kinh nghiệm, cải tiến nội dung phương pháp giảng dạy được các thầy cô say sưa nghiên cứu nên có nhiều đồ dùng dạy học, sáng kiến kinh nghiệm được đánh giá cao ở Tỉnh và Quốc gia. Tiêu biểu như Bộ đồ dùng thiết bị dạy toán của thầy Nguyễn Đình Huệ đạt giải A toàn quốc. Bộ thiết bị “Dạy hình học không gian” của thầy Hiệu trưởng Lê Ngọc Khoa đạt giải nhất toàn quốc. Bộ thiết bị “Dạy môn Ngữ văn” của cô giáo Vũ Thị Minh Phương đạt giải nhất cấp Tỉnh. Sáng kinh nghiệm “Công tác xã hội hoá giáo dục” của thầy Lê Ngọc Khoa được báo cáo toàn quốc. Sáng kiến “Giáo dục học sinh vùng giáo” của cô giáo Nguyễn Thị Lan đạt giải A cấp Tỉnh. Ghi nhận những thành tích mà nhà trường đạt được trong phong trào thi đua dạy tốt, học tốt và lao động sản xuất, hướng nghiệp; Nhà nước đã tặng thưởng Huân chương lao động Hạng Nhì cho tập thể sư phạm nhà trường.

Năm 1993, thực hiện Quyết định của UBND huyện tách trường phổ thông cơ sở Hải Phương thành trường cấp I Hải Phương và trường cấp II Hải Phương. Từ năm 1993 đến nay nhà trường luôn xác định thi đua dạy tốt, học tốt để nâng cao chất lượng văn hoá, giáo dục toàn diện, chất lượng học sinh giỏi là mũi nhọn, là nhiệm vụ trọng tâm mà nhà trường luôn duy trì và phát huy. Đồng thời nhà trường chú trọng công tác phổ cập giáo dục THCS, tập trung huy động triệt để học sinh trong độ tuổi đến trường, duy trì tốt số lượng học sinh, phân công một số giáo viên đảm nhận giảng dạy các lớp giáo dục thường xuyên. Vì vậy năm 1995 Hải Phương là xã đầu tiên của huyện được công nhận đạt chuẩn phổ cập giáo dục THCS. Hiện nay nhà trường đang tích cực triển khai công tác phổ cập giáo dục trung học. Trong phong trào xây dựng trường học có nếp sống văn hoá và xây dựng trường đạt chuẩn Quốc gia, nhà trường là đơn vị tiên phong của huyện. Năm 1999 trường là đơn vị đầu tiên của huyện được UBND Tỉnh tặng Bằng công nhận “Trường học có nếp sống văn hoá”. Năm 2002 trường là đơn vị đầu tiên của huyện, một trong ba trường đầu tiên của Tỉnh được công nhận “Trường đạt chuẩn Quốc gia” giai đoạn 2001 - 2010. Nhà trường còn là đơn vị xuất sắc của huyện trong việc triển khai có hiệu quả các cuộc vận động “ Dân chủ, kỷ cương, tình thương, trách nhiệm”, cuộc vận động “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, cuộc vận động “ Mỗi thầy cô giáo là một tấm gương đạo đức, tự học, tự sáng tạo”, cuộc vận động “Hai không” và phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực”. Trường còn là đơn vị dẫn đầu trong công tác “Đền ơn đáp nghĩa, uống nước nhớ nguồn”, giữ gìn vệ sinh học đường, phòng chống tệ nạn xã hội, xây dựng nhà trường “Xanh - sạch - đẹp - an toàn - thân thiện”; thực hiện “An toàn trường học” vì mái trường bình yên không có ma tuý và tệ nạn xã hội.

Dưới mái trường Hải Phương lớp lớp các thế hệ học sinh trưởng thành, trở thành những cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước, Quân đội, những nhà khoa học, nhà doanh nghiệp lớn, nhà quản lý giáo dục các cấp... đã và đang cống hiến tài năng, trí tuệ, công sức cho đất nước, cho quê hương. Hiện nay xã Hải Phương có khoảng 800 người (chiếm trên 10% dân số) có trình độ Cao đẳng, Đại học trở lên, trong đó có 1 giáo sư, 7 tiến sĩ. Mỗi năm Hải Phương có từ 40 đến 60 học sinh thi đỗ vào các trường Cao đẳng, Đại học. Con số đó là minh chứng sáng ngời cho truyền thống dạy tốt, học tốt của các cấp học ở Hải phương, đặc biệt là cấp THCS.

Trải qua 60 năm xây dựng và phát triển, trong bất cứ hoàn cảnh nào: khi sơ tán, khi sáp nhập trường, khi chuyển địa điểm mới, khi tách trường và ngày nay, nhà trường đều hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ giáo dục đào tạo. Liên tục từ năm 1961 đến nay trường được công nhận là “ Trường tiên tiến xuất sắc”, “Tập thể lao động xuất sắc” của huyện và tỉnh, lá cờ đầu bậc giáo dục THCS của huyện.

Vinh dự và tự hào trong 60 năm xây dựng và phát triển trường được Nhà nước tặng thưởng 4 Huân chương Lao động cao quý: Hạng Ba năm 1979; Hạng Nhì năm 1989; Hạng nhất năm 1995 và năm 2006 cùng nhiều Cờ khen, Bằng khen, Giấy khen của Đảng, Nhà nước, các Bộ, Ban ngành Trung ương, Tỉnh, Huyện trao cho các tập thể, cá nhân. Đặc biệt 5 thầy cô giáo và học sinh của trường vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý “Nhà giáo ưu tú”. Năm 2011 nhân kỉ niệm 60 năm thành lập trường, nhà trường được đón nhận Cờ thi đua của UBND tỉnh, Cờ thi đua của Chính Phủ và được UBND tỉnh cấp Giấy chứng nhận trường đạt tiêu chuẩn chất lượng giáo dục cấp độ 3 ( Cấp độ cao nhất); chi bộ Đảng luôn luôn được công nhận là chi bộ trong sạch, vững mạnh; các đoàn thể là tập thể tiên tiến xuất sắc; hai tổ chuyên môn: Tổ KHTN 47 năm, tổ KHXH 43 năm liên tục được công nhận là “Tổ đội lao động XHCN”; “Tập thể lao động xuất sắc”.

Viết lên trang sử truyền thống trên là do nhà trường luôn luôn có đội ngũ cán bộ, giáo viên, nhân viên các thế hệ tâm huyết, nhiệt tình, say sưa với sự nghiệp giáo dục, sự nghiệp trồng người; yêu nghề, mến trẻ; đoàn kết; sáng về tâm đức, giỏi về chuyên môn; hết lòng vì mái trường truyền thống quê hương. Đảng bộ chính quyền và nhân dân Hải Phương các thế hệ có truyền thống chăm lo cho giáo dục, công tác xã hội hoá giáo dục ở Hải Phương trở thành một nét đẹp truyền thống tự hào. Các thế hệ học sinh Hải Phương trưởng thành, công tác dù ở đâu cũng luôn hướng về mái trường mới tấm lòng tri ân sâu sắc, động viên thầy và trò hôm nay vững bước đi lên và toả sáng.

60 năm xây dựng và trưởng thành, vượt qua nhiều khó khăn thử thách, tập thể cán bộ, giáo viên, nhân viên nhà trường đã đoàn kết, không ngừng nỗ lực phấn đấu để xây dựng trường là trung tâm văn hoá của địa phương, góp phần bồi dưỡng nhân tài cho quê hương, đất nước; góp phần vào sự nghiệp công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước.

Trong giai đoạn tới đây, nhà trường xác định thuận lợi lớn, nhưng khó khăn thử thách cũng không phải là ít. Song dù khó khăn đến đâu trường THCS Hải Phương quyết tâm thực hiện lời dạy của Bác Hồ kính yêu, tiếp tục thi đua “Dạy tốt, học tốt”; kế thừa và phát huy truyền thống vẻ vang 60 năm của trường để mãi mãi một niềm tin, mãi mãi là điểm sáng giáo dục của huyện và tỉnh.
(Nhà giáo ưu tú Nguyễn Thị Lan - Bí thư chi bộ - Hiệu trưởng nhà trường)